Erover praten is iets anders dan goedkeuren

Regisseur Belle van Heerikhuizen over Schuldig kind

In 2017 verscheen Schuldig kind van schrijver Ted van Lieshout. Regisseur Belle van Heerikhuizen las de roman en wist direct: hiervan ga ik een voorstelling maken. “Als je zo’n grote ervaring geheim moet houden, blijf je eindeloos rondjes lopen in het kamertje van je eigen denken.”

Ted van Lieshout (1955) is schrijver, dichter en beeldend kunstenaar. Hij werd vooral bekend met veelgeprezen boeken voor kinderen, maar hij schrijft ook voor volwassenen. In 2012 publiceerde hij de roman Mijn meneer. Daarin beschrijft hij, vanuit het perspectief van de elfjarige Ted, zijn relatie met een volwassen man. Wat begint als een bijzondere vriendschap ontwikkelt zich tot een verhouding waarin seksualiteit een steeds grotere rol gaat spelen. Vijf jaar na Mijn meneer publiceerde Van Lieshout Schuldig kind. Hierin volgen we opnieuw Ted, die nu als 14-15 jarige puber vol schuldgevoel en seksuele nieuwsgierigheid de wereld in trekt.

De roman Schuldig kind is grotendeels geschreven in dialoogvorm: de vijftienjarige Ted gaat in gesprek met de ruim veertig jaar oudere Ted. Dacht je vanwege die vorm dat het boek zich makkelijk naar toneel zou laten vertalen?
Ja, ik dacht: één acteur speelt de oude Ted, een ander de jonge en een derde alle ‘randfiguren’. Maar toen realiseerde ik me dat het theatraal sterker zou werken als ze alle drie Ted zijn in alle leeftijden, en dat steeds afwisselen.

Waarom?
Ted wordt verscheurd door tegenstrijdige gevoelens. Hij vindt wat hem overkomt vervelend én spannend. Hij zoekt het op én wil ervan wegrennen. Die tegenstrijdigheden wilde ik letterlijk verschillende stemmen geven. Soms is het heel liefdevol als die drie Teds samen spreken, bijna alsof ze ’s avonds in de kroeg wel even alle problemen van de wereld oplossen. Maar zodra de stemmen elkaar bevechten, zie je juist de eenzaamheid van iemand die continu met zichzelf in discussie is.

De hoofdpersoon in het boek en de voorstelling heet Ted, net als de schrijver. Ted van Lieshout heeft er geen geheim van gemaakt dat Schuldig kind en Mijn meneer sterk autobiografisch zijn. Welke verantwoordelijkheid geeft jou dat als maker?
Een jaar geleden ben ik bij Ted van Lieshout langsgegaan. Hij zei toen: ‘De boeken zijn van mij, de voorstelling is van jou.’ Dat was fijn. Toen de acteurs bij de repetitie vroegen: ‘Moeten we niet eens met de schrijver praten?’, dacht ik: nee, wij maken niet Ted van Lieshout, de voorstelling. Ik ben geïnteresseerd in het personage Ted uit de boeken. Bovendien valt de schrijver ook niet helemaal samen met zijn hoofdpersoon. Zo is Ted in de romans enig kind, wat Ted van Lieshout niet is. Voor zijn kunst heeft hij de boel dus een beetje bij elkaar gejokt. En wij liegen met zijn woorden weer een andere waarheid.

Hoe zijn jullie te werk gegaan?
De belangrijkste spelregel was dat we enkel tekst van Ted van Lieshout gebruiken: romans, gedichten, interviews. Uit die taal hebben we een nieuwe vertelling gemaakt. Zo leggen we andere accenten. Toneeltekst wordt bovendien uitgesproken, terwijl je een roman léést. Wij kunnen op een andere manier met taal spelen dan een schrijver. Je kunt iets oprecht zeggen of juist vol ironie. We laten soms ook een woord of zin herhalen door een andere acteur met nét een andere intonatie. Zo onderstrepen we hoe iedereen zijn eigen ervaring of herinnering heeft.

Waar gaat de voorstelling voor jou in de kern over?
Schuld, schade en schaamte. En hunkering naar liefde en aandacht. Ted maakt als elfjarige iets heel ingrijpends mee. Daarna heeft hij als tiener ook diverse seksuele ervaringen met meerderjarige mannen. Omdat dat alles gepaard gaat met taboes – pedoseksualiteit, homoseksualiteit, seks tegen betaling – moet hij wat hem is overkomen jarenlang geheimhouden voor de buitenwereld. Dat leidt ertoe dat zijn gevoelens een soort kluwen worden in zijn hoofd. In de voorstelling probeert Ted die kluwen draadje voor draadje te ontwarren. Wat is er precies met mij gebeurd? En hoe heeft die ervaring op latere leeftijd doorgewerkt? Dat mechanisme vind ik interessant en herkenbaar, niet alleen voor iemand die zoiets heftigs heeft meegemaakt als Ted. In afgezwakte vorm herkent iedereen daar wel iets van, denk ik.

De voorstelling heet Schuldig kind, maar een kind dat zoiets overkomt als wat Ted is overkomen is toch per definitie onschuldig?
Ja, zeker. Ted van Lieshout laat alleen zien dat de tegenstellingen schuld/onschuld en dader/slachtoffer voor iemand die zoiets overkomt veel te simpel zijn. De buitenwereld vindt het geruststellend om in harde tegenstellingen te denken, maar Teds ervaring is veel complexer. Hij is niet van een fiets getrokken en de bosjes ingesleurd. Wat hij meemaakte, gebeurde geleidelijk. Gedurende een lange periode werden zijn grenzen stapje voor stapje overschreden. Waarschijnlijk kon, wilde of durfde hij zelf ook niet bij elke stap duidelijk aan te geven wat hij wel en niet wilde.

Ted van Lieshout is verweten dat hij pedoseksualiteit goedpraat, door genuanceerd te schrijven over zijn ervaringen.
Nee, hij is daar glashelder in, net als wij: seks tussen volwassenen en kinderen kan niet, en wanneer het toch gebeurt zit de volwassene altijd fout. Want die kan, in tegenstelling tot het kind, de mogelijke schadelijke gevolgen van de seksuele handeling overzien. Een kind kan dat niet, juist omdat seksualiteit en identiteit bij kinderen nog volop in ontwikkeling zijn. Precies daardoor worstelt de jonge Ted ook met wat hem overkomt. Hij hunkert naar aandacht, hij wil bijzonder gevonden worden, en is bloednieuwsgierig naar seksualiteit tussen mannen. Maar precies daardoor belandt hij ook in situaties die hij eigenlijk niet wil.

Ted van Lieshout pleit voor nuance, jij ook. Waarom is dat zo belangrijk?
Je moet iemand die zoiets is overkomen ruimte geven om erover te praten. Je moet kunnen zeggen: ‘Ik weet van mezelf dat ik niet duidelijk ben geweest. Ik heb misschien ook heel eventjes ja gezegd, mijn nee was misschien niet hard genoeg.’ Als je vasthoudt aan een zwart-witbeeld van daders en slachtoffers, zorg je ervoor dat een slachtoffer zelf het boetekleed zal aantrekken. Hij of zij voelt immers: ik ben niet honderd procent onschuldig, dus dan zal ik wel schuldig zijn. Wat weer leidt tot nog meer schaamte. Erover praten is iets anders dan goedkeuren. Het is een erkenning dat die gevoelens mogen bestaan.

Wat gebeurt er als je er niet over praat?
Dat zie je in de voorstelling: als je zoiets geheim moet houden, blijf je eindeloos rondjes lopen in het kamertje van je eigen denken. En dan gaat het schimmelen. Gooi het open, dan kun je tot nieuwe inzichten en hopelijk ook tot verwerking komen.

Scènefoto's Schuldig kind: Fred Debrock