Regisseur Liesbeth Coltof over Moeder Courage - 'Overleven in een wereld in oorlog'

Ze is inmiddels officieel met pensioen, maar Liesbeth Coltof (1955) zit niet thuis haar plakboeken door te bladeren, terugdenkend aan haar omvangrijke oeuvre. Terwijl ze dat makkelijk zou kunnen doen: met haar jeugdtheatergezelschap Huis aan de Amstel, nu de Toneelmakerij, maakte ze vanaf de jaren ’80 legendarische voorstellingen die de wereld over trokken – zelfs naar het door oorlog belegerde voormalig Joegoslavië. “Met het Belgische leger zijn we naar de vluchtelingenkampen gevlogen en daar hebben we gespeeld. Toen is mijn wereld echt veranderd. Een gevoel dat ik al langer had, kreeg er vijf versnellingen bij geschakeld: jeetje, wat hebben wij het goed in Nederland, wat zijn wij geprivilegieerd.”

Tegenwoordig reist Coltof vooral zélf de wereld door. Zo regisseerde ze in Bochum (Duitsland) en is ze nauw betrokken bij Theatre Day Productions in Gaza. Ook is ze mede-initiatiefnemer van het project 10CHILDREN - art for change, een internationaal project dat de stem van kinderen die opgroeien in armoede een podium geeft in voorstellingen, documentaires en beeldende kunst. Dit project werd met lokale kunstenaars, kinderen en families al uitgevoerd in Cleveland (VS), Düsseldorf en Pune (India). Al die kennis neemt ze nu mee naar Moeder Courage.

Geen profiteur

Bertolt Brecht schreef Moeder Courage in ballingschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij was communist en zijn stuk is een aanklacht tegen oorlog en kapitalisme. Meestal wordt Courage gezien als een profiteur, iemand die denkt snel geld te kunnen verdienen aan de oorlog. Volgens Coltof is dat een misvatting: “Courage wil niet rijk worden. Ze probeert te overleven. Dat is iets anders. Wie nog nooit echt voor zijn leven heeft moeten vechten, ziet dat verschil soms niet. Courage is voor mij geen graaier. Ze zoekt overlevingsruimte in een wereld die haar niets gunt. De mensen die geld verdienen aan oorlog zitten niet in de ellende, maar veilig aan de rand: de wapenhandelaars, de speculanten. Niet die vrouw die te veel rekent voor een flesje water.” 

Courage probeert controle te krijgen in een instabiele wereld. “In oorlog heb je niets te zeggen. Zeker als vrouw. Handel drijven is Courages manier om vat te krijgen op de chaos. Ze probeert haar kinderen te beschermen, maar verliest ze uiteindelijk toch – soms omdat ze verkeerde keuzes maakt. Ze is geen heldin, geen profiteur, maar een mens. Complex, hard en zorgzaam tegelijk.”

Het gaat over nu

In Coltofs bewerking zijn de sporen van de hedendaagse oorlogen in Gaza, Oekraïne of Soedan pijnlijk voelbaar. “We zien elke dag oorlog op tv. En toch voelen we het niet meer. Het theater kan je weer laten voelen wat oorlog is. Wat het doet met mensen. Ook met de jonge soldaten – vaak kinderen nog – die de oorlog op de grond moeten uitvechten. Ik wil hun kwetsbaarheid tonen. Niet als anonieme pionnen, maar als mensen van vlees en bloed. Daarom heb ik gekozen voor dansers in de voorstelling. Zij laten met hun lijf zien: het gaat om deze jonge lichamen.”

Ook muziek speelt een belangrijke rol in de voorstelling. “Muziek opent andere luiken dan tekst. Ze biedt reflectie, ademruimte. De liedteksten zijn deels gebaseerd op poëzie van Palestijnse dichters als Mahmoud Darwish en Mosab Abu Toha. Hun woorden dragen oorlogservaring, maar overstijgen het moment. De muziek haalt de voorstelling weg uit de jaren dertig, de tijd waarin Brecht zijn stuk schreef. Het gaat niet over toen, het gaat over nu.”

Het zwijgen doorbreken

Coltof laat zich niet afschrikken door complexiteit of controverse. “Ik ben bevoorrecht. Mijn leven lang heb ik kunnen doen wat ik het liefste doe, ik heb er zelfs mijn geld mee kunnen verdienen. Maar 80% van de wereld leeft niet zoals ik of de meeste mensen in het westen. Het is tijd om de rekening te vereffenen. Daarom maak ik nog steeds voorstellingen, op plekken waar het schuurt. Ik wil het zwijgen doorbreken.”

Dat verlangen komt voort uit persoonlijke ervaring. “Ik was vijf toen mijn moeder stierf. In die tijd vond iedereen het zielig om daar met mij als kind over te praten. Niemand heeft mij dus ooit iets over haar gevraagd of verteld. Ik herinner mij dat ik mij onvoorstelbaar alleen voelde. Maar dat zwijgen heeft ook mijn herinneringen aan mijn moeder uitgewist. Sindsdien wil ik het zwijgen breken, ook in het theater. Daarom behandel ik moeilijke thema’s – ook in jeugdvoorstellingen. Mensen zonder stem verdienen dat iemand ze laat horen.”

Overlevingsstrategie

Wat hoopt ze dat het publiek meeneemt? “Dat het je even iets kan schelen. Je hoeft er niet door te veranderen. Maar als je even denkt: verdomme, dat is erg – dan ben ik blij. Voor ons in Nederland is oorlog, dat kan niet anders, toch ook een ver-van-je-bed-show. En gelukkig maar. Maar tegelijkertijd kun je daardoor makkelijk je mond houden, je niet uitspreken tegen het onrecht van oorlog. Sommige mensen denken dat ‘je uitspreken’ betekent dat je voor of tegen iets bent. Dat is een heel groot misverstand. Spreken begint bij jezelf een vraag stellen, je informeren en erachter te komen wat voor jou acceptabel is. En dan niet stil blijven. Wie zwijgt stemt toe, zei het oude spreekwoord al. Het maakt ons mens om op te komen voor hen die vervolgd, verjaagd en vermoord worden.

Moeder Courage is geen historisch museumstuk, dat merkt Coltof elke dag weer in het repetitielokaal. Het is een spiegel. Een aanklacht. Een poging om de menselijke maat terug te vinden in tijden van ontwrichting. Coltof: “Courage denkt dat ze de regie heeft. Maar uiteindelijk verliest ze alles. Dat maakt het stuk tot een tragedie. Zoals elke oorlog uiteindelijk een tragedie is.” En toch mag er óók gelachen worden. “Zeker! Humor is een overlevingsstrategie. Dat heb ik geleerd in de oorlog, in Joegoslavië en Gaza: de lach is het wapen van de onderdrukten. Subversief. Revolutionair zelfs. Zelfs in de donkerste tijden.”